آسیاب های آبی دزفول یکی از آثار ارزشمند تاریخی ، معماری و گردشگری شهرستان دزفول بوده و به شماره ۳۹۸۴ در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده اند . آنچه امروز به عنوان آسیاب های آبی شناخته می شود ، مجموعه ای است از سازه های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می شده است.
این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی هایی که بر روی نمونه هایی از مصالح این آسیاب ها انجام شده ، همزمان با شکل گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید ، توسعه یافته اند. پیشینه تاریخی آسیاب های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده که به دوره ی ساسانیان بر می گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب ها که در سه بخش از رودخانه موجود می باشند به دوره های تاریخی صفویه و قاجاریه بر می گردد. این سازه ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ای ، آجر و با ملات ساروج ساخته شده اند . فرم معماری آسیاب ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه بهم پیوسته ساخته شده و بهم مرتبط می باشند.

پایه های سازه اتاقک آسیاب های دزفول از ملات گچ و خاکستر و آجرها در سه ردیف هستند که تکرار می شود و قسمت هایی از سنگ ساخته می شود. دیوار ها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک بندی بوده ، پوشیده شده است. . ارتفاع درون اتاقک این آسیاب ها تا کف رودخانه حدود ۴ متر می باشد و حالت تقارن دارند و  با نمای کشتی مانند ساخته شده اند. این نوع معماری برای تنظیم فشار آب و یا تشدید آن بوده است.

نحوه کنار هم قرارگیری آسیاب های دزفول به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته تا به وسیله آن آب را به جای مورد نظر هدایت کنند. قسمت اول که همان سازه های فعلی به جای مانده از آسیاب هاست ، عرض رودخانه را قطع می کرده پل بند یا دَمبِرِج هستند که کارش علاوه بر ارتباط قسمت غرب و شرق رودخانه ، در زمان مورد نیاز ، سطح رودخانه را برای اموری نظیر آبرسانی و یا اب کشاورزی بالا یا پایین  می برد.
این سیستم ، سیستم پیشرفته ساسانی بوده و رومن گریشمن در کتاب هنر انسان این سیستم را قدیمی ترین سیستم های آبیاری جهان در دوره باستان معرفی کرده است و قدمت آن را در حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ سال عنوان می کند که پژوهش های جدید این قدمت را تایید می کنند.

این سازه ها پل بند عظیمی بوده که بعداً با تغییراتی در قسمت های آن به آسیاب تبدیل شده که با توجه به طول زمان تغییراتی توسط سیلاب ها و عوامل انسانی در آن ها رخ داده است که آخرین تغییرات آن را می توان در زمان صفویه با تکامل سیر تولید آجر و تغییر  در ابعاد آن به اندازه ۱۸٫۵ در ۱۸٫۵ در ۳٫۵ سانتی متر دانست.

در وسط رودخانه بر روی یکی از دهانه ها ، آثار طاق عظیمی است که شبیه ایوان های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می توان حدس زد که باقیمانده جایگاه سردار و یا محتشمی در گذشته بوده است.

در گذشته برای آسیاب کردن گندم درون آسیاب ها، سنگ دو تکه ای وجود داشته که قسمت پایین آن ثابت بوده و بر اثر نیروی آب رودخانه چرخ آسیاب باعث گردش سنگ بالایی شده است.
در گذشته آسیابها دارای مالکیت خصوصی بوده که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه می گفتند . تعداد آسیابها در دوره ی صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد بوده که بخشی از آنها در اثر سیلابهای فصلی تخریب گردیده است . با این حال بسیاری از آسیاب ها با توجه به نیاز مردم دزفول به تامین آرد تا اوایل دوره پهلوی دوم ( دهه ۴۰) فعال بوده اند اما با ورود تکنولوژی جدید نظیر کارخانه های آرد یا به اصطلاع مکینه ، این آسیاب ها جایگاه اولیه خود را از دست دادند.

در هر آسیاب ۵ نفر مشغول به کار بوده اند. یک نفر مسئول آوردن گندم با قاطر ، یکی مسئول آوردن گندم ها تا سنگ آسیاب ، یکی مسئول سنگ آسیاب و دیگری مسئول جمع آوری آرد بود و یک نفر هم در شب ها مسئول آسیاب بوده است.

در فصولی که میزان حجم آب رودخانه کم می شده برای بالا آمدن سطح آب و همچنین انحراف آب به سمت آسیاب ها از سبدهای حصیری که درون آنها از سنگ پر می شده و بر روی هم قرار می گرفته استفاده می شده که مجموعاً تشکیل یک بند انحرافی را می دادند و در اصطلاح محلی به آن چوسَله گفته می شد .
آسیاب های آبی دزفول در بخش های مختلف رودخانه دز ساخته شده اند. بخشی از آنها به فاصله حدود ۸۰۰ متر از سد تنظیمی دزفول و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز ، بخش در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی نیز در کنار پل قدیم دزفول ساخته شده اند.

با توجه به ارزش های تاریخی ، معماری و فرهنگی این آسیاب ها ، به تازگی تلاش هایی توسط سازمان  نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول برای حفظ ، مرمت و بازسازی این آسیاب ها صورت گرفته که عمده این تلاش ها روی آسیاب های زیر پل دوم دزفول صورت گرفته که به آسیاب های شیخ و عماد نیز معروف بوده و در راستای استفاده بهتر با محوطه سازی و ایجاد سفره خانه سنتی در کنار آنها و همچنین بازسازی و راه اندازی چرخ یکی از آسیاب ها ، این مجموعه لقب موزه آب به خود گرفته است .

قرارگیری موزه آب دزفول ( مجموعه آسیاب ها) در کنار رودخانه همیشه خروشان دز  و در جاده ساحل در مرکز شهر دزفول و همسایگی پارک ساحلی رعنای دزفول ، همچنین نمای زیبای پل قدیم دزفول ، این مجموعه را به یکی از جاذبه های گردشگری منطقه تبدیل کرده و تاکنون استقبال خوبی از آن صورت گرفته است.
تهیه و تنظیم مطلب : محمد آذرکیش